ΑράχωβαΑν δεν έχεις αντικρίσει τον ήλιο να αναδύεται από τα βάθη του Αιγαίου Πελάγους από την υψηλότερη κορυφή του Παρνασσού τη Λιάκουρα και δεν έχεις νιώσει τις μορφές των ηρώων να σε κοιτούν απ' το κανόνι και τις πολεμίστρες του ΑΗ ΓΙΩΡΓΗ, τότε οι λέξεις δεν θα μπορέσουν να περιγράψουν το μεγαλείο αυτού του τόπου.
Οι ρίζες της Αράχωβας φτάνουν δια μέσου των αιώνων στις δύο προομηρικές πόλεις, την Κυπάρισσο ανατολικά στη θέση Μπάνια, και την Ανεμώρεια δυτικά στη θέση Τρουβουλού εκεί που βρίσκεται το νεκροταφείο της Αράχωβας σήμερα. Οι κάτοικοι ήταν Αιολικής φυλής ανακατεμένοι με Δωριείς, όπως όλοι της Φωκίδας. Μιλούσανε την βορειοδυτική δωρική γλώσσα. Λάβανε μέρος στον Τρωϊκό πόλεμο με αρχηγό τον Επίστροφο και το Σχεδία και αργότερα πολέμησαν κατά των Θεσσαλών.
Ανατολικά της Αράχωβας, στη θέση "Πάνια" , τοποθετείται κατά μια άποψη η αρχαιότατη πόλη Κυπάρισσος. Από το χάρτη της Ελλάδος του Άνθιμου Γαζή με τα αρχαία και νέα ονόματα πόλεων , που εκδόθηκε στα 1810, η Κυπάρρισσος τοποθετείται μεταξύ Αράχωβας Δελφών.
Αν κάνουμε μία ιστορική πλοόγηση η Κυπάρισσος αναφέρεται από τον Όμηρο , από τον αρχαίο ιστορικό Παυσανία (2ος μ.Χ αι.) και το Στράβωνα (67 π.Χ.-23 μ.Χ) κατ' αυτόν η Κυπάρισσος “κώμη υπό τη Λυκώρεια” , πήρε το όνομά της ή από το ομώνυμο δέντρο το οποίο υπήρχε σε αφθονία στον τόπο ή κατά μία άλλη επίσης διαδεδομένη ετοιμολογία από τον Κυπάρισσο, τον αδελφό του Ορχομενού και γιο του βασιλιά Μινύα.
Τέλος από τον Ευστάθιο το αρχαίο όνομα της πόλης ήταν Έραννα, αργότερα ονομάστηκε Απολλωνιά και έπειτα επικράτησε το νέο πια Κυπάρισσος. Η τόσο συχνή μετονομασία των πόλεων δικαιολογείται διότι ήταν πολύ συνηθισμένη στην αρχαιότητα.
Όταν το 1911 μετέφεραν το νερό της Πάνιας στην Αράχωβα, στο κατασκευαζόμενο υδραγωγείο βρέθηκαν ίχνη αρχαίου υδραγωγείου δηλαδή πήλινοι σωλήνες και κεραμικές δεξαμενές. Βρέθηκαν επίσης πιθάρια, λάγυνοι και τάφοι. Στα 1990 αποτοιχίστηκε από το εκκλησάκι της Παναγιωτούς (στην περιοχή "Πάνια") αρχαία επιτύμβια στήλη που βρίσκεται στο μουσείο των Δελφών.
Κατά μια άλλη άποψη (πηγή το βιβλίο του Στάθη Ασημάκη Αράχωβα Τοπωνυμιογλωσσικά ) η αρχαία πόλη που ήταν χτισμένη στην τοποθεσία "Πάνια" δεν ονομαζόταν Κυπάρισσος αλλά Υάμπολις. Σύμφωνα με την ίδια άποψη η Κυπάρισσος ήταν αρχαία παραθαλάσσια πόλη που τοποθετείται στην περιοχή της σημερινής Αντίκυρας και επομένως η ταύτισή της με την Υάμπολη οφείλεται σε παρερμηνεία των σχολιαστών. Την άποψη αυτή ενισχύει και το γεγονός ότι δίπλα στη σημερινή θέση Πάνια βρίσκεται η τοποθεσία Ούμπουλη, που ίσως είναι παραφθορά της αρχαίας ονομασίας Υάμπολις. Γύρω απ’ την πηγή Χτιριαρού, στη δυτική πλευρά της Αράχωβας, τοποθετείται η αρχαία πόλη Ανεμώρεια ή Ανεμώλεια.
Η Κυπάρισσος όπως και πολλές άλλες πόλεις του Παρνασσού, θεωρείται αποικία των Κρητών , αυτό πιστοποιείται από το όνομα Έραννα που συναντάται και σε αρχαία πόλη της Κρήτης .
Το 1874 ο αραχωβίτης ιστορικός Γ. Κρέμος ανακάλυψε μεγάλο ναό, βωμό των Ανέμων και ένα τείχος. Βωμοί ήταν τα αρχαιότατα θυσιαστήρια, αργότερα ανεγείρονταν και μέσα στους ναούς. Ο βωμός των ανέμων σχετιζόταν ίσως με παρατήρηση των καιρών και καταπράυνση των ανέμων, Βωμός των ανέμων υπήρχε και στους Δελφούς. Η πληθώρα των μετεωρολογικών μύθων, που διασώζονται στην παράδοση της Αράχωβας, και η σχέση της με τους ισχυρούς ανέμους, όπως φανερώνει και η αρχαία ονομασία Ανεμώρεια, υποδηλώνουν αρχαιότατες λατρείες.
Στην περιοχή της αρχαίας Ανεμώρειας ανακαλύφθηκε και καλυβίτης τάφος ρωμαϊκών χρόνων. Νότια στις αγροτικές θέσεις Βαρέλια και Αφορεσμένη σώζεται τμήμα της αρχαίας Σχιστής οδού απ’ τη Χαιρώνεια προς τους Δελφούς, η λεγόμενη σήμερα Κρυφοδημοσιά
για περισσότερες πληροφοριές δες και στο http://www.arachova.com
