στην ακρόπολη συμπάσης ΑιτωλίαςΣε υψόμετρο 360 περίπου μέτρα, πάνω και βόρεια από τη λίμνη Τριχωνίδα (30 χιλιόμετρα ανατολικά του Αγρινίου), απλώνεται το καταπράσινο και γοητευτικό οροπέδιο που ο ιστορικός Πολύβιος (Βιβλίο Ε΄ 8.5) αποκαλεί «των θερμίων πεδίον».
Στο πανέμορφο αυτό οροπέδιο, με τους χαμηλούς απαλούς καταπράσινους λόφους, στα πόδια του Παναιτωλικού όρους, βρίσκεται το Θέρμο.
Το αρχαίο Θέρμο, κατά τον Πολύβιο ήταν η «Ακρόπολις συμπάσης Αιτωλίας» και το θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο της αρχαίας Αιτωλικής Συμπολιτείας, το «ΚΟΙΝΟ ΤΩΝ ΑΙΤΩΛΩΝ», όπως αλλιώς αποκαλείται το αρχαίο αυτό κράτος του οποίου η γέννηση χάνεται στα βάθη των αιώνων. Επιγραφικά όμως η Αιτωλική Συμπολιτεία εμφανίζεται τον 4ο π.Χ. αιώνα (367 π.Χ.).
Η Συμπολιτεία των Αιτωλών, όπως αποδεικνύεται επιγραφικά, βασιζόταν και λειτουργούσε πάνω σε απόλυτα δημοκρατικές αρχές και είχε ομοσπονδιακή διάρθρωση θεμελιωμένη στην αναγνώριση της ισοτιμίας και της ολοκληρωτικής αυτονομίας των μελών – κοινοτήτων πόλεών της.
Κάθε χρόνο, αμέσως μετά τη φθινοπωρινή ισημερία, στο Αρχαίο Θέρμο πραγματοποιούνταν τα «Θερμικά», δηλαδή, η σύνοδος της μεγάλης λαϊκής Ομοσπονδιακής Συνέλευσης των Αιτωλών, Όλοι οι Αιτωλοί πολίτες που είχαν τη νόμιμη ηλικία, συνέρχονταν χωρίς διακρίσεις, για να ψηφίσουν και να εκλέξουν τους ομοσπονδιακούς άρχοντες της Συμπολιτείας και επίσης για να διαβουλευτούν και αποφασίσουν για τα σπουδαία πολιτειακά τους ζητήματα.
Στην Ομοσπονδιακή Συνέλευση, που ήταν το κυρίαρχο νομοθετικό πολιτειακό όργανο, εφαρμοζόταν η απόλυτη δημοκρατική αρχή της άμεσης εκλογής των εκτελεστικών οργάνων του κράτους. Δηλαδή, του Στρατηγού, του Ομοσπονδιακού Γραμματέα, του Ιππάρχου, του Δημόσιου Ταμία κλπ.
Ίσχυε, λοιπόν, στο κράτος των Αιτωλών το πολίτευμα της άμεσης δημοκρατίας, αφού η εκλογή των πολιτειακών οργάνων στηριζόταν στη λαϊκή ψήφο. Όλοι οι Αιτωλοί πολίτες ψήφιζαν όπως γίνεται και σήμερα κατά κεφαλή. Έτσι το ομοσπονδιακό πολίτευμα των Αιτωλών που ήταν θεμελιωμένο πάνω στο σιδερένιο θεσμό της λαϊκής κυριαρχίας αποτέλεσε το πρότυπο ορισμένων σύγχρονων ομοσπονδιακών κρατών (Ελβετίας, Γερμανίας). Επίσης, ο θεσμός της διαιτησίας, που σήμερα στηρίζει τον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, ανακαλύπτεται επιγραφικά στο αρχαίο Θέρμο.
Τα πλέον σημαντικά ευρήματα των ανασκαφών στο αρχαίο Θέρμο είναι τα πολλά οικοδομήματα και οι στοές της αγοράς των Αιτωλών καθώς και τα βάθρα των ανδριάντων ή άλλων αναθημάτων που έστεκαν μπροστά στις στοές, τα οποία σύμφωνα με τον ιστορικό Πολύβιο ανέρχονταν, τον καιρό της ακμής της Συμπολιτείας, σε 2.000.
Οι αποκαλυφθείσες στοές είναι δύο (Ανατολική και Δυτική) και ανάγονται στο τέλος του 4ου ή στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. Η Ανατολική στοά έχει μήκος 170 μέτρα περίπου. Οι δύο στοές (με το βουλευτήριο στα νότια) ήταν από τις μεγαλύτερες αρχαίες στοές και πλεύριζαν στενόμακρη πλατεία μήκους περίπου 200 μέτρων και πλάτους 21, που έμοιαζε περισσότερο με «πλατεία οδό» πλαισιωμένη από στοές, σχήμα που θα χρησιμοποιηθεί πολύ αργότερα σε μνημειώδεις διαμορφώσεις ρωμαϊκών πόλεων. Η ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως και τον περίπτερο ναό του Θερμίου Απόλλωνα από τους αρχαιότερους στην Ελλάδα (του 7ου αιώνα π.Χ.).
Ο ναός αποτελείτο από βαθύ ενιαίο σηκό, που χωριζόταν κατά τον διαμήκη άξονα από μία κιονοστοιχία 12 κιόνων για τη στήριξη της στέγης. Οι κίονες της εξωτερικής κιονοστοιχίας (5Χ15) ήταν πυκνότεροι στις μικρές πλευρές.
Ο ναός έχει διαστάσεις 12 μέτρα πλάτος και 38 μέτρα μήκος περίπου. Οι κίονες που στηρίζονταν σε λίθινες βάσεις ήταν ξύλινοι, όπως και όλη ανωδομή (θριγκός) του κτιρίου. Ο θριγκός ήταν πλούσια επενδεδυμένος με πήλινες μετόπες, τρίγλυφα, υδροροές και ακροκέραμα.
Η διαμόρφωση αυτή του ναού Θερμίου Απόλλωνα αποτελεί το πρώτο ολοκληρωμένο δείγμα του
δωρικού ναοδομικού ρυθμού της αρχαίας Ελλάδας. Οι ζωγραφιστές μετόπες του ναού, λείψανα ζωγραφικής τέχνης από την αρχαϊκή εποχή, εντυπωσιάζουν με τη χρωματική τους ποικιλία και τη συνθετική δύναμη της ελληνικής ζωγραφικής παράδοσης.
Άλλα σημαντικά μνημεία στον αρχαιολογικό χώρο του Θέρμου είναι οι μικρότεροι ναοί του Λυσείου Απόλλωνα και της θεάς Αρτέμιδας, της αποκαλούμενης «Λαφρίας Αρτέμιδας».
Η Άρτεμις Λαφρία είναι η γηγενής και η κατεξοχήν αγαπητή θεότητα των Αιτωλών. Είναι η θεά της γονιμότητας και της καρποφορίας, η μεγάλη Μάνα της γης, της φύσης όλης και δεν έχει σχέση με την κυνηγέτιδα Αρτέμιδα του δωδεκάθεου. Η πανάρχαια αυτή θεότητα των Αιτωλών σχετίστηκε μάλιστα με ορισμένο κοινωνικό καθεστώς, στο οποίο προβαλλόταν η γυναίκα και ιδιαίτερα η γυναίκα μητέρα. Έτσι, δημιουργήθηκε τα πανάρχαια χρόνια στην Αιτωλία κοινωνία Μητριαρχίας, με προεξάρχουσα θεότητα τη Μητέρα φύση, η οποία προσωποποιείται στην Αρτέμιδα Λαφρία.
Η πλέον, όμως, εκπληκτική αποκάλυψη της ανασκαφικής έρευνας υπήρξε ο αρχαϊκός πολιτισμός του Θέρμου. Την ανάπτυξη του πολιτισμού του Θέρμου, στους προϊστορικούς χρόνους του χαλκού, που ανάγονται στα μισά της δεύτερης προ Χριστού χιλιετηρίδας (1500-1400π.Χ.) καταδείχνουν τα σπάνιας ιστορικής και αρχιτεκτονικής σημασίας κτίσματα του προϊστορικού οικισμού που βρέθηκαν δίπλα στους δύο αρχαϊκούς ναούς του Λυσείου Απόλλωνα και της Αρτέμιδας, καθώς και κάτω από το ναό του Θερμίου Απόλλωνα. Η σημασία των προϊστορικών αυτών κτισμάτων ,από ιστορική άποψη, όσο και από πλευράς αρχιτεκτονικής αξίας είναι όσο πουθενά αλλού τεράστια.
Αλλά πέρα και πάνω απ΄ όλα το Θέρμο δικαιούται να υπερηφανεύεται γιατί οι πανάρχαιοι κάτοικοί του, μαζί με όλους τους άλλους Αιτωλούς, στάθηκαν οι θεματοφύλακες των αξιών της δημοκρατίας και της ελευθερίας. Την εικόνα της όλης εξελικτικής ιστορικής πορείας του Θέρμου, μέσα στους αιώνες, δίνουν στον επισκέπτη τα σημαντικά ανασκαφικά ευρήματα που φυλάσσονται στο τοπικό μουσείο του Θέρμου που βρίσκεται μέσα στον αρχαιολογικό χώρο.
Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θέρμου εκτίθενται ευρήματα που καλύπτουν διάστημα 2500 χρόνων. Τα παλαιότερα είναι δύο ειδώλια νεολιθικής εποχής από τη Χρυσοβίτσα Θέρμου που χρονολογούνται περί το 2500 π.Χ. Απεικονίζουν δύο γυναικείες πληθωρικές μορφές, πιθανότατα κάποιας θεάς της γονιμότητας. Στο μουσείο φυλάσσονται επίσης πλήθος ευρημάτων μυκηναϊκής, γεωμετρικής, κλασικής ελληνιστικής εποχής, καθώς και μεγάλα αγγεία σε βάσεις, εντυπωσιακά είναι τα ευρήματα από την πήλινη ανωδομή του ναού, όπως υδροροές, ακροκέραμα, τρίγλυφα και άλλα εντυπωσιακά εκθέματα.Σε ειδικό χώρο φυλάσσονται πλήθος επιγραφών με τα ψηφίσματα της δημοκρατίας της Αιτωλικής Συμπολιτείας.
