στο Ζαγόρι του θρύλου και της παράδοσηςΠροϊστορική Εποχή – Ιστορικοί Χρόνοι
Οι πληροφορίες μας για το Ζαγόρι είναι περιορισμένες τόσο για την αρχαία όσο και για την μεσαιωνική περίοδο. Η ιστορία γι' αυτές τις περιόδους στηρίζεται μόνο στα ανασκαφικά δεδομένα και στις ενδείξεις που παρέχουν τα τοπωνύμια.
Η ύπαρξη ζωής κατά τη Προϊστορική περίοδο επιβεβαιώθηκε από τα ευρήματα στη θέση "Κλειδί", στη δεξιά όχθη του Βοϊδομάτη.
Κατά τους ιστορικούς χρόνους το Ζαγόρι κατοικήθηκε από το φύλο των Μολοσσών, όπως συμπεραίνουμε από τα ανασκαφικά ευρήματα του οικισμού της Βίτσας, από το πολυγωνικό τείχος και τα μελανοβαφή όστρακα στο Σκαμνέλι, από το οχυρό στον Ελαφότοπο και από τα Ελληνιστικά τείχη στο Καστράκι
Βυζαντινή Εποχή
Κατά τη Βυζαντινή εποχή οι ιστορικές μαρτυρίες για την περιοχή του Ζαγορίου είναι ανύπαρκτες. Τα πολυάριθμα σλαβικά τοπωνύμια της περιοχής μας κάνουν να υποθέσουμε πως το Ζαγόρι γνώρισε όχι μόνο τις μεγάλες επιδρομές Σλάβων στην αρχή του 6ου αι. αλλά και εγκαταστάσεις σλαβικών φύλων.
το Πάπιγκο, Ελαφότοπος, Άνω και Κάτω Πεδινά και Βίτσα.
Από τα τέλη του 14ου αι. οι Ζαγορίσιοι καταγράφονται στην Ιστορία της Ηπείρου, εκδιώκοντας τους Αλβανούς, που έκαναν επιδρομές εναντίον των Ιωαννίνων (1389).
Το γεγονός ότι από τις αρχές του 14ου αι. οι πηγές αναφέρουν ονόματα οικισμών και τόπων που βρίσκονται στο Δυτικό Ζαγόρι, αποτελεί μια ένδειξη ότι ίσως στο Δυτικό Ζαγόρι δημιουργήθηκαν οι πρώτοι οικισμοί.
Εποχή της Τουρκοκρατίας
Η ιστορία του Ζαγορίου αρχίζει κυρίως μετά το 1430, έτος κατάκτησης των Ιωαννίνων από τους Τούρκους. Οι Τούρκοι, προκειμένου να εξασφαλίσουν επικυριαρχία στις ορεινές περιοχές, εφάρμοσαν μια πολιτική παραχώρησης προνομίων σε κοινότητες ή ομάδες κοινοτήτων, που συνθηκολόγησαν μαζί τους.
Έτσι μέχρι το 17° αι. ολόκληρη η περιφέρεια αποτελούσε αυτοδιοικούμενη ομοσπονδία με το όνομα «Κοινόν» ή Βιλαέτι του Ζαγορίου.
Τα προνόμια, τα οποία παραχωρήθηκαν στην αυτόνομη ομοσπονδία του Ζαγορίου και τα οποία οφείλονται, στο μεγαλύτερο μέρος τους; στην επιρροή πλούσιων Ζαγορισίων στην Σουλτανική αυλή, διατηρήθηκαν μέχρι το 1868, οπότε και καταργήθηκαν.
Την παλαιότερη αναφορά στο Ζαγόρι, σύμφωνα με τα προνόμια αυτά, την βρίσκουμε σε Χρυσόβουλο του Ανδρόνικου Β' του έτους 1321. Σε άλλα έγγραφα από το 1326-1361 αναφέρονται ιδρύσεις χωριών όπως παραχωρήθηκε στο Ζαγόρι αυτονομία και αυτοδιοίκηση, με ανώτερο άρχοντα τον Βεκύλη του Ζαγορίου.
Με το πέρασμα των χρόνων και χάρη στην εξυπνάδα και την πολιτική δύναμη πολλών πατριωτών του Ζαγορίου, που κατείχαν διοικητικές θέσεις στην Υψηλή Πύλη, τα προνόμια αυτά αυξήθηκαν και βελτιώθηκαν. Η αυτονομία, η αυτοδιοίκηση και η ατέλεια συνετέλεσαν ώστε να «κατακτηθεί» ένα ζηλευτό, μεταξύ των υπόδουλων Ελλήνων, επίπεδο διαβίωσης των κατοίκων της περιοχής.
Μετά το 1868, έτος κατά το οποίο τα προνόμια του Ζαγορίου καταργούνται, την περιοχή άρχισαν να λυμαίνονται ληστρικές συμμορίες, με επιπτώσεις και στο δημογραφικό. Εξαιτίας των επιδρομών αυτών, που πραγματοποιούνται με την προτροπή ή έστω την ανοχή των Οθωμανών, περισσότερες από 500 οικογένειες αρχόντων εγκαταλείπουν το Ζαγόρι. Οι οικογένειες αυτές ήταν άλλωστε και ο κύριος στόχος των επίβουλων επιδρομέων.
Η περίοδος αυτή κράτησε μέχρι το 1913, οπότε τα Ζαγοροχώρια απελευθερώνονται από τον τουρκικό ζυγό και ακολουθούν, από εκεί και πέρα, την ιστορική πορεία του Ελληνικού Έθνους.
Πνευματική Άνθηση του Ζαγορίου στα Χρόνια της Τουρκοκρατίας
Οι μικρές εστίες γραμμάτων και πνεύματος, οι ελαχιστότατες αυτές λυχνίες φωτός, που ξεπήδησαν μέσα στο ζοφερό πνευματικό σκοτάδι της τουρκοκρατίας γίνονται η πρώτη κρίσιμη ύλη για να οδηγηθεί η περιοχή του Ζαγορίου στη μεγάλη πνευματική ανάπτυξη, ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα. Το έτος 1780 λειτουργούν τα πρώτα (ανώτερα) Ελληνικά σχολεία Από αυτά ξεπήδησαν φωτισμένοι Ζαγορίσιοι, που έλαμψαν πνευματικά με τα σοφά συγγράμματα τους και τη διδακτική τους δραστηριότητα.
Εκείνο όμως που μας δείχνει το πάθος των Ζαγορισίων για τα γράμματα κα τις επιστήμες ήταν η απόφαση μεγάλων και δυνατών Ζαγορισίων να ιδρύσουν Πανεπιστήμιο στην μονή Ρογκοβού στο Τσεπέλοβο το 1815. Εμπνευστής αυτής της ιδέας, ο Μεγάλος Δάσκαλος του Γένους, Γεώργιος Γεννάδιος, από τα Δολιανά, τα οποία ανήκαν την εποχή εκείνη διοικητικά στο Ζαγόρι.
Την ίδρυση του Πανεπιστημίου, στην Μονή Ρογκοβού θα ακολουθήσει η ανακήρυξη του Ζαγορίου σε αυτόνομη Πολιτεία, με πολιτικό και θρησκευτικό ηγέτη. Το Πανεπιστήμιο θα διεύθυνε ο Γεώργιος Γεννάδιος ενώ ο Νεόφυτος Δούκας από τα Άνω Πεδινά προτάθηκε ως ο επικεφαλής της αυτόνομης Πολιτείας.
Στα πρώτα 50 χρόνια του 19ου αιώνα, σπουδαίο ρόλο στην πνευματική κίνηση του Ζαγορίου, καθώς και ολόκληρης της Ηπείρου, έπαιξε ο μεγάλος δάσκαλος από το Βραδέτο, Αναστάσιος Σακελλάριος, μαθητής του Ψαλλίδα στα Γιάννενα.
Μετά το 1830 ενισχύεται η ίδρυση αλληλοδιδακτικών και Ελληνικών σχολείων στο Ζαγόρι. Αρχίζουν τώρα να ιδρύονται και Παρθεναγωγεία με πρώτο στο Μονοδένδρι το 1846. Η ίδρυση Παρθεναγωγείων γενικεύτηκε στο Ζαγόρι μέχρι το 1880.
Ταξιδεμένοι Ζαγορίσιοι από τον 18° αιώνα ακόμα, αγοράζουν και στέλνουν στις βιβλιοθήκες των σχολείων των χωριών τους όσα βιβλία τυπώνονταν στα μεγάλα τυπογραφεία της Ευρώπης (Τεργέστη, Λειψία, Βουδαπέστη, Βενετία, Οδησσό), με αποτέλεσμα οι βιβλιοθήκες πολλών σχολείων να είναι γεμάτες με σπάνιους πνευματικούς θησαυρούς.
Αυτές οι ευνοϊκές προϋποθέσεις στα ζητήματα παιδείας, είχαν ως συνέπεια να αναδειχθεί ένας μεγάλος αριθμός επιστημόνων από το Ζαγόρι, ώστε να μη θεωρείται υπερβολική η άποψη, ότι «οι δάσκαλοι του Ζαγορίου ξεδίψασαν ολόκληρον το Ελληνικόν Έθνος επί Τουρκοκρατίας».
Εποχή Β' Παγκοσμίου Πολέμου
Η Συμβολή του Ζαγορίου στον Πόλεμο του 1940
Το φθινόπωρο του 1940, μαζί με τον υπόλοιπο Ελληνικό λαό, ο Ζαγορίσιος πληθυσμός - άνδρες, γυναίκες και παιδιά - αγωνίστηκε για την πατρίδα, την ελευθερία και τη νίκη.
Ιδιαίτερα η συμβολή των γυναικών του Ζαγορίου στο πόλεμο του '40 ήταν ανεκτίμητη. Μέρα και νύχτα μετέφεραν με τα ζώα πυρομαχικά και άλλα εφόδια εκεί όπου οι μάχες μαίνονταν και γύριζαν πίσω μεταφέροντας τραυματίες.
Η Ζαγορίσια γυναίκα, σεμνή και ενάρετη, πολέμησε τον επιδρομέα με αυτοθυσία, υπέστη στερήσεις και κόπους, αψήφησε τις καιρικές συνθήκες και κουβαλώντας το βαρύ φορτίο της εθνικής κληρονομιάς, του πολιτισμού και της δόξας του τόπου της, πέρασε στην αθανασία.
